Azerbaycan’ın içinde yer aldığı Kafkasya bölgesi, jeostratejik konumu itibariyle yeni dünya düzeninde büyük önem taşımaktadır.
Kafkasya, hem Soğuk Savaş sonrasında büyük güçler arasında mücadele alanı oluşturması, hem de doğalgaz ve petrol rezervlerine sahip olması itibariyle dikkatlerin yoğunlaştığı bir coğrafya olmuştur. Bölgeyi çeşitli devletler için cazip kılan farklı nedenler olmuş, bu nedenle küresel ve bölgesel güçler Kafkasya’da etkin olmak özel çaba sarf etmişlerdir. Bunun yanında, Sovyetler Birliği’nin dağılması sürecinde ve dağıldıktan sonraki dönemde bölgede etnik çatışmaların hiç eksik olmadığı da bilinmektedir. Özellikle, Azerbaycan açısından bakıldığında topraklarının Ermenistan tarafından işgal edilmiş olması, ülkenin en önemli meselesi olarak dikkat çekmektedir. Bu koşullar içerisinde isabetli dış politika izlemek, Azerbaycan açısından çok önemlidir.
Azerbaycan’da 1980’lerin ikinci yarısında alevlenen bağımsızlık mücadelesi, Sovyetler Birliği’nin dağılması süreciyle birlikte, bu ülkenin 1991 yılı sonlarına doğru tam bağımsızlığına ulaşmasıyla sonuçlanmıştır . Azerbaycan açısından bağımsızlık mücadelesinin son dönemleri, aynı zamanda dış politikanın ilk dönemlerini oluşturmaktaydı. Bu dönemlerde, Azerbaycan’da yerleşmiş olan algılar, doğal olarak, Azerbaycan bağımsızlığına kavuştuktan sonraki dönemde Azerbaycan dış politikasına damgasını vurmuştur. Yerleşik algıların dış politikayı belirlemesi sürecine, Azerbaycan’da hızlı iktidar değişikliklerinin yaşanması da eklenince, Azerbaycan dış politikasının, başlangıçta istikrarsız çizgi yakalaması kaçınılmaz olmuştur.
Başlangıçta, her şeyi Moskova’ya sorarak onun uygun gördüğü şekilde yapmaya çalışma politikası, kısa süreli belirsiz dönemden sonra yerini, Rusya ve İran karşıtı politikaya bırakmıştır. Bu aşamayı, tekrar Rusya yanlısı politika takip etmiştir. Nihayet, 1993 sonları itibariyle Azerbaycan, denge politikasına yönelmiştir.
Haydar Aliyev 15 Haziran 1993’de Meclis Başkanı, ardından da 3 Ekim 1993’te Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Devlet Başkanı seçilmiştir. Aliyev’in iktidara gelişi yukarıda da ifade edildiği üzere Azerbaycan’ın içerde ve dışarıda zor günler yaşamakta olduğu döneme denk gelmektedir. Aliyev olayları kontrolünde tutmak için ilk önce Rus yanlısı darbeci albay Hüseynov’u kendisinin sıkı denetimi altında başbakanlık görevine getirmiştir. Ardından Talış nüfusun yaşadığı Azerbaycan’ın güneydoğu bölgesinde bilinçli ve sistematik bir politika yürüterek Hümbetov’a karşı kitlesel protesto gösterileri başlatmıştır. Bu gelişmeler sonrasında E. Hümbetov önce bölgeden kaçmış sonra da tutuklanarak Bakü’ye getirilmiştir.
H. Aliyev iktidarının dış politika çizgisi, “Azerbaycan devletinin bütün ülkelerle barış içinde yaşaması ve sorunlarını güç kullanmadan çözmesi, içişlerine karışılmaması, diğer devletlerle doğrudan diplomatik ilişkiler kurması ve uluslararası kurumlarda temsil olunması” şeklinde ifade edilmekteydi. Ayrıca Azerbaycan devletinin bölgesel ve uluslararası ilişkilerde aşağıdaki ilkeler doğrultusunda hareket edeceği gösterilmekteydi:
Devletlerin karşılıklı olarak birbirilerinin bağımsızlığına; siyasal, sosyal ve ekonomik gelişme yöntemlerine; demokratik yöntemlerle oluşturulmuş kalkınma stratejilerine saygıyla yanaşması;
Uluslararası hukuk kuralları çerçevesinde devletlerin sınırlarının zorla değiştirilmesine ve bağımsızlıklarının tehlike altına girmesine müsaade edilmemesi, bununla ilgili ortaya çıkan sorunların barışçıl yollarla çözülmesi;
Uluslararası alanda sosyal, ekonomik, toplumsal ve kültürel ilişkilerin ortak çıkar ve karşılıklı güvenlik ilkeleri çerçevesinde geliştirilmesi;
İki taraflı anlaşmalarda uluslararası hukuk kurallarına uygun davranılması;
Ulusların kendi kaderlerini belirlemesine saygı gösterilmesi, insan haklarının korunması;
Teröre ve devletlerin güvenliğini tehdit edecek diğer unsurlara karşı ortak mücadele edilmesi;
Küresel sorunların çözülmesinde ortak çalışmalara katılım gösterilmesi.
Haydar Aliyev’in Dış Politikasında Karabağ Sorunu
H. Aliyev iktidara geldiği dönemde Azerbaycan’ın dış politikasındaki en önemli sorun Azerbaycan topraklarının Ermenistan tarafından işgali sorunuydu. 1980’li yılların sonlarında ortaya çıkan bu sorun çözülmeden A. Vezirov’dan A. Mütellibov’a ondan E. Elçibey’e ve E. Elçibey’den H. Aliyev’e “miras” olarak kalmıştı. H. Aliyev bu sorunun çözümü için öncelikle dış politikada denge politikasına dönüşün şart olduğuna, aynı zamanda Azerbaycan ordusunun tam anlamıyla kurulması ve tek merkezden yönetilmesi gerektiğine inanmaktaydı. Fakat, hedeflediği politikayı oturtuncaya ve Azerbaycan gerekli güce kavuşuncaya kadar Ermenistan’ın işgalci saldırılarının önlenmesi, en azından durdurulması gerekmekteydi. Bu anlamda kilit noktayı, 1994 Ateşkes Anlaşması oluşturmuştur. Uzun çabalardan sonra, 4-5 Mayıs 1994’de Rusya’nın arabuluculuğu ile Bişkek’te bir araya gelen Azerbaycan ve Ermenistan Parlamento Başkanları ve eski Dağlık Karabağ Özerk Bölgesi (DKÖB) Ermeni ve Azerbaycan Türkü toplumlarının temsilcileri tarafından Bişkek Ateşkes Protokolü imzalanmış ve 12 Mayıs’ta ateşkes yürürlüğe girmiştir. Bu anlaşmaya kadar ise Ermenistan ordusu Azerbaycan içerisindeki karışıklıkları da fırsat bilerek, Hocalı’da soykırım yapmış (25-26 Şubat 1992), Şuşa’yı (8-9 Mayıs 1992), Laçın’ı (14-17 Mayıs 1992), Kelbecer’i (1-3 Nisan 1993), Ağdam rayonunun büyük bir bölümünü (23-28 Haziran 1993), Fizuli (23 Ağustos 1993), Cebrayıl (25-26 Ağustos 1993), Gubadlı (31 Ağustos 1993) ve Zengilan rayonlarını (28 Ekim-3 Kasım 1993) işgal etmiştir.
Haydar Aliyev, dış politikasının önemli kısmını bu sorunun çözümüne ve işgalin sona erdirilmesine adamış, yabancı heyetleri her kabulünde ve yaptığı tüm dış gezilerde Azerbaycan topraklarının Ermenistan tarafından işgali sorununa dikkat çekmeye çalışmıştır. Azerbaycan’ın üyesi olduğu tüm uluslararası kuruluşlarda konu gündeme getirilmiş ve bazılarında konuya ilişkin kararlar alınması sağlanmıştır. Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’nin Haydar Aliyev iktidarı öncesinde ve sırasında aldığı dört kararın yanı sıra, İslam Konferansı Örgütü’nün defalarca Ermenistan’ın Azerbaycan topraklarını işgalini kınayan kararlar almış, özellikle Avrupa Konseyi Parlamenter Asamblesi’nin 24 Ocak 2005 tarihli kararı ile ilk defa Ermenistan bu kadar ciddi bir kurum tarafından işgalci devlet olarak nitelendirilmiş ve bu devlete işgali sona erdirmesi doğrultusunda çağrı yapılmıştır. Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı’nın (AGİT) tüm zirve toplantılarında konuya ilişkin yoğun görüşmeler yapılmış, özellikle 1996 Lizbon Zirvesi hafızalarda bu konuya ilişkin ciddi tartışmalarla kalmıştır.
Araz Aslanlı
www.1news.com.tr
